چرا با نظریه اختلاف قرائت ها مخالفت مى شود؟ مگر اختلاف قرائت در دین وجود ندارد؟
سؤال:
چرا با نظریه اختلاف قرائت ها مخالفت مى شود؟ مگر اختلاف قرائت در دین وجود ندارد؟
این سؤال در واقع از یک طرف به بحث پلورالیسم و از طرف دیگر به بحث هرمنوتیک مربوط مى شود. بدون شک مواردى براى صاحب نظران علوم مختلف، پیش مى آید که اتفاق نظر ندارند. در همه حوزه هاى معرفتى، چنین چیزهایى وجود دارد. البته در بعضى از حوزه ها بسیار نادر است و در بعضى دیگر بسیار شایع؛ به عنوان مثال در مسایل ریاضى اختلاف نظر اساسى بسیار نادر است؛ زیرا راه هاى یقینى در مسایل ریاضى آن قدر زیاد، و طبیعت مسایل به گونه اى است که چندان اختلاف بردار نیست.
در مقابل، بعضى از مسایل در حوزه هاى معرفتى دیگر، طبیعتشان چنان است که نمى تون نظر قطعى و ثابتى را عرضه کرد. گاهى پاسخى که به مسأله اى داده مى شود، محدود به محدوده مکانى یا زمانى خاصى است و در شرایط دیگر، پاسخ مسأله عوض مى شود. به فرض، قیدى در صورت مسأله اضافه مى شود که بالطبع جواب مسأله هم تغییر مى یابد. بسیارى از رشته هاى علوم انسانى این چنین است؛ مثلاً نظریات گوناگون در مسایل مختلف روان شناسى کم نیست. این در حالى است که امروزه برخى مى خواهند روان شناسى را حتى جزو علوم تجربى به شمار آورند و مدعى هستند که از روش هاى دقیق براى حل مسایل آن استفاده مى کنند؛ ولى با وجود این، اختلاف نظر هم در این حوزه بسیار زیاد است. مکاتب مختلفى که امروز در روان شناسى وجود دارد، همه حکایت از همین اختلاف گسترده دارد. در مسایل سیاسى، حقوقى و... نیز چنین است.
بنابراین اگر کسى بگوید در یک حوزه معرفتى، اصلاً اختلاف نظر پذیرفته نیست و همه باید یکسان سخن بگویند، این حرف نامعقولى است و عقل و شواهد عینى چنین چیزى را تأیید نمى کنند؛ لکن سؤال این است که اختلاف نظرها تا چه اندازه عقلاً پذیرفتنى و قابل اعتنا است؟ آیا گفته هر کسى، در هر زمینه علمى همانند نظر صاحب نظران داراى ارزش خواهد بود؟ یا نظرى ارزش و بها دارد و قابل مطالعه و بررسى است و در نهایت، امکان پذیرش دارد که واجد شرایطى باشد؟
سؤال دیگر این است که آیا ما در حوزه هاى گوناگون معرفتى، مسایلى داریم که جاى اختلاف نیست؟ گفته مىشود که در حوزه هاى معرفتى، به خصوص در حوزه هاى معرفتى علوم انسانى مسایل مورد اختلاف فراوان است؛ اما این سخن نفى کننده این نکته نیست که در بعضى از مسایل علوم هم اختلافى نباشد. نظیر مسایلى که در ریاضیات مطرح است که اگر کسى اهل نظر و استدلال باشد، جواب خواهد داد. آیا در علوم انسانى هم چنین مسایلى وجود دارد که اگر کسى با شیوه صحیح، مسایل را بررسى کند، به یک نتیجه قطعى برسد یا نه؟ اصولاً چنین مسایلى در عرصه هاى علوم به خصوص علوم انسانى وجود ندارد؟
بنابراین در این که بعضى از مسایل قابل اختلاف است، جاى شکى نیست. اگر از هر فردى، حتى اگر بى سواد باشد، بپرسیم که آیا علماى اسلام فتاوایشان با هم اختلاف دارد یا نه، هیچ کس نیست که نداند مراجع دین، فتاواى متفاوت دارند. پس حتى در حوزه معرفت هاى دینى هم مسایلى هست که محل آرا و قرائت هاى مختلف باشد و در این مسأله هم نزاعى نیست. کلام در آن طرف قضیه است که آیا در دین، مسایلى داریم که اگر با متد صحیح تحقیق شود، بیش از یک جواب نداشته باشد؟ یا این که همه مسایل دینى، قابل اختلاف و در معرض تکثر و قرائت هاى گوناگون است و هیچ کس نمى تواند ادعا کند که در فلان مسأله، یک جواب صحیح وجود دارد و یا بگوید فقط جواب من صحیح است و سایر جواب ها نادرست است؟
کسانى به استناد این که موارد زیادى در دین داریم که صاحب نظران در دین اختلاف دارند (چنان که فقها در موارد زیادى، اختلاف فتوا دارند) نتیجه گرفته اند که هیچ قرائتى بر قرائت دیگر رجحان ندارد و همه برداشت ها و قرائت ها، یکسان و همه در صراط مستقیم هستند. بر این اساس مى گویند نه شیعه بر سنى مزیتى دارد، نه سنى بر شیعه؛ نه اسلام بر مسیحیت برترى دارد و نه مسیحیت بر اسلام.
سؤال دیگر در باب قرائت هاى مختلف این است که حال که در مسایل دینى اختلاف نظر وجود دارد، چگونه مى توان اثبات کرد که قرائتى بهتر از دیگرى است. پرسش دیگر نیز این است که کدام دسته از مسایل دینى قابل اختلاف و کدام دسته اختلاف بردار نیست؟ معیار بازشناسى این دسته از آن دسته کدام است؟
مسلم است این روش که ما براى اثبات مدعاى خود چند نمونه را بگیریم و بعد تعمیم بدهیم، روشى مغالطه آمیز است. همه کسانى که با اصول و قواعد علم منطق آشنا هستند، مى دانند که هیچ وقت با ارائه چند نمونه، نمى توان نتیجه کلى گرفت؛ ولى متأسفانه برخى صاحب نظران یا کسانى که خود را صاحب نظر معرفى مى کنند، در بسیارى از بحث ها با ذکر چند نمونه نتیجه کلى مى گیرند. گاه مى گویند مرحوم مطهرى فرمود فتواى فقیه روستایى با فقیه شهرى فرق مى کند! البته همه مى دانند که کم و بیش، محیط فرهنگى و تربیتى در مسایل اختلاف بردار، تأثیر دارد؛ اما آیا مفهوم این سخن آن است که همه مسایل دین چنین است؟ اگر مثلاً بپرسیم از دیدگاه اسلام چند خدا وجود دارد، برخى بگویند یکى است؛ عده اى هم بگویند خدا اصلاً وجود ندارد؛ برخى هم نظر دهند که همه چیز خدا است!؟ آیا مى توانیم بگوییم بین هیچ یک از اقوال فرقى نیست و هر قول را خواستیم، مى توانیم انتخاب کنیم؟ چنین امرى، معقول است؟
هم چنین درباره نبوت و انبیا، آیا کسى که معتقد است وحى راهى براى کشف حقیقت است با کسى که اعتقاد دارد که وحى یک احساس شخصى است که هیچ چیز با آن اثبات نمى شود، یکسان هستند؟ امروز در همین کشور کسانى معتقدند همان گونه که احساس هاى شخصى نمى تواند دلیل بر واقعیت خارجى باشد، وحى نیز به همین صورت است. همان طور که اگر کسى ناگهان بترسد، دلیل بر این نیست که عامل ترسناکى در خارج وجود دارد، وحى هم همین گونه است. پیامبر خیال مى کند که کسى با او حرف مى زند؛ ولى هیچ دلیلى ندارد که خدا و جبرییلى هست. این صرفاً احساسى است که به پیامبر دست مى دهد. حال اگر کسى هم بگوید وحى، دلالت بر یک وحى کننده حقیقى مى کند و به انسان شناخت واقعى مى دهد آیا این دو جواب، مساوى است و هیچ یک بر دیگرى مزیتى ندارد؟ جالب است که بدانید کسانى این اختلاف را به اسلام نسبت مى دهند و مى گویند نظر اسلام در باب وحى این است که هر دوى این تلقى ها از وحى، درست است و به هر دو مى توان اعتقاد داشت!
همین طور اگر از قایلان به قرائت هاى مختلف، بپرسند که: آیا پس از مرگ عالمى هست؛ آیا منطقى است که پاسخ دهند که در اسلام بنا بر یک قرائت، معاد هست و بنا بر قرائت دیگر، معاد نیست و سپس نتیجه بگیرند که در اسلام هر دو قرائت صحیح، و هر دو صراط مستقیم است!؟ روشن است که هر مسلمان بى غرضى، به باطل بودن این استدلال ها اذعان خواهد کرد؛ اما برخى مى گویند یک مسلمان مى تواند معتقد باشد که خدا هست، و مى تواند معتقد باشد که خدا نیست؛ چون اعتقاد به خدا از ذاتیات دین نیست!
اما اگر این را پذیرفتیم که وقتى از ما سؤال مى شود که خداىِ اسلام، یکى است یا چند تا، بیش از یک جواب نمدتوانیم بدهیم و باید بگوییم: اِلهُکُم اِلهٌ واحدٌ لا اله الا هو الرحمن الرحیم3؛ آن وقت این سؤال مطرح مى شود که پس فرق این مسأله که یک جواب دارد با مسائل دیگر که چند جوابى است، چگونه است؟ مانند تسبیحات اربعه در نماز که بعضى از فقها یک بار تسبیحات را کافى مى دانند و بعضى هم مى گویند باید سه بار گفته شود.
پاسخ این سؤال ها و شبهات این است که در حوزه هاى معرفتى معمولاً دو نوع مسأله وجود دارد: مسایلى که با شیوه خاص و صحیح آن علم مى توان به نتیجه قطعى دست یافت. این قبیل مسایل، مشابه مسایل ریاضى است که اهل آن علم با اقامه برهان مى توانند پاسخ قطعى بدهند. نوع دوم، مسایلى هستند که نمى توان به آنها پاسخ قطعى داد؛ مشابه اکثر مسایل علوم انسانى و برخى از مسایل علوم تجربى؛ چنان که در زیست شناسى على رغم این که سال ها از نظریه داروین مى گذرد، اما هنوز محل آرا و نظرات مختلف است؛ برخى آن را پذیرفته اند و برخى هنوز نپذیرفته اند.
در حوزه هاى معرفت دینى هم چنین مسایلى وجود دارد؛ به عنوان نمونه درباره تسبیحات اربعه، بعضى روایات یک تسبیح را کافى مى دانند و بعضى سه تسبیح را. از آنجا که فقیه در این قبیل مسایل با ادله ظنى سر و کار دارد لذا نمى توان حکم قطعى صادر نمود؛ اما یک سلسله از مسایل، جواب برهانى، عقلى و قطعى دارد که اگر درست تحلیل شود، به براهین شبه ریاضى برمى گردد، بلکه قوى تر از براهین ریاضى. ولى منتها تحلیل کردن یا به دست آوردن آن از اصول اولیه و ارجاع این مسایل کار دشوارى است؛ مثل بعضى از براهین پیچیده ریاضى که کار هر کسى نیست. کشف بعضى از فرمول ها، فردى چون انیشتین را مى خواهد تا بتواند آن را به اثبات رساند.
در دین هم مسایلى هست که از راه خبر متواتر ثابت مى شود و شکى در آن نداریم، یا از راه دلیل عقلى قطعى ثابت مى شود و یک جواب بیشتر ندارد و اگر با متد صحیح، آن مسأله را تحقیق کنند به نتیجه مى رسند. یک سلسله مسایل دیگر نیز هستند که دلایل قطعى ندارند. در این جا نیز تکلیف روشن است و فقط باید رجوع به صاحب نظرانى کرد که با متد صحیح به نتیجه اى رسیده اند، هر چند نتیجه یقینى نیست؛ اما نظر آنان محترم است. بیمارى که پزشک دارویى را براى او تجویز کرده است، گرچه ممکن است پزشک هم هنوز درمان قطعى بیمارى را نداند، با این حال هیچ گاه بیمار به دانشجوى پزشکى مراجعه نخواهد کرد؛ زیرا مى داند که تشخیص و تجویز پزشک، نزدیک تر به واقع است. در مسایل دینى هم، در مواردى که اختلاف نظر وجود دارد، تنها به فقیهى مى توان رجوع کرد که با متد صحیح فقهى به نتیجه رسیده است، نه هر کسى که مدعى فضل است.
حاصل این که اختلاف نظر و تعدد قرائات، به یک معنا در دین هم داریم؛ اما تنها در مسایلى که دلایل یقینى ندارند. این اختلاف نظرها هم از کسانى پسندیده و قابل اعتنا است که صاحب نظر باشند، متد صحیح آن علم را بدانند و در به کارگیرى آن متد تمرین کرده باشند.
پس پاسخ به مسأله اختلاف قرائت، این است که اختلاف قرائت به صورت موجبه جزئیه صحیح است و فى الجمله آن را مى پذیریم و در این موارد نیز گفتیم که چه کسانى صلاحیت اظهار نظر دارند.
