چرا آیۀ تطهیر شامل همسران پیامبر نمیشود؟ (قسمت پایانی)
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
آیا همسران پیامبر صل الله علیه و آله شامل آیه تطهیر میشوند؟
چکیده:
در این نوشته سعی شده به صورت مختصر بیان شود که مصادیق آیۀ تطهیر چه کسانی هستند و آیا همسران پیامبر صل الله علیه و آله جزء آنها میشوند یا خیر؟ که در نتیجه با در نظر گرفتن روایات صحیح ، قواعد تفسیری و اقوال علماء به این نتیجه میرسیم که همسران پیامبر صل الله علیه و آله شامل این مصادیق نمیشوند و این آیه شامل خمسه طیبه سلام الله علیهم اجمعین است.
پیشینۀ بحث:
پیشینۀ این بحث سابقۀ طولانی داشته است و به صدر اسلام باز میگردد که از آن موقع شخصیت ها و علمای شیعه و سنی دربارۀ آن اظهار نظر میکردند و هر کدام برای اثبات مدعای خود به دلایلی تمسک میجستند.
نمونه ای از کتابهایی که در این زمینه نوشته شده است:
السحاب المطیر فی تفسیر آیة التطهیر، تألیف شهید قاضی نور الله شوشتری (1019)
تطهیر التطهیر، فاضل هندی (1335هـ)
شرح تطهیر التطهیر فاضل هندی ،تألیف سید عبد الباقی حسینی.
اذهاب الرجس عن حظیرة القدس، علّامه شیخ عبد الکریم بن محّمد ظاهر قمی ره
الصور المنطبعه، علامه شیخ عبد الکریم بن محمّد طاهر قمی
تفسیر آه التطهیر، شیخ اسماعیل فرزند زین العابدین معروف به مصباح (1300هـ)
جلاء الضمیر فی حل مشکلات آیة التطهیر، تألیف شیخ محمّد بحرانی
اقطاب الدّوائر، تألیف عبد الحسین بن مصطفی، از شاگردان علامه مجلسی ره
آیة التطهیرر رویة مبتکره، تألیف آیت الله العظمی فاضل لنکرانی ره و آیت الله اشراقی ره.
اهل بیت در آیۀ تطهیر، سید محمد صالح عرشی بنارسی، چاپ هند
طیب الکلام بفوائد السلام، تألیف فوز العظیم.
و ...[1]
مراد از آیۀ تطهیر:
مراد از آیۀ تطهیر آیۀ 33 سورۀ احزاب است:
یَا نِسَاءَ النَّبِیِّ لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِنَ النِّسَاءِ إِنِ اتَّقَیْتُنَّ فَلاَ تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفاً ﴿32﴾
اى همسران پیامبر! شما همچون یکى از آنان معمولى نیستید اگر تقوا پیشه کنید؛ پس به گونه‌اى هوس‌انگیز سخن نگویید که بیماردلان در شما طمع کنند، و سخن شایسته بگویید! (32)
وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ وَ لاَ تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّةِ الْأُولَى وَ أَقِمْنَ الصَّلاَةَ وَ آتِینَ الزَّکَاةَ وَ أَطِعْنَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً ﴿33﴾
و در خانه‌هاى خود بمانید، و همچون دوران جاهلیّت نخستین(در میان مردم) ظاهر نشوید، و نماز را برپا دارید، و زکات را بپردازید، و خدا و رسولش را اطاعت کنید؛ خداوند فقط مى‌خواهد پلیدى و گناه را از شما اهل بیت دور کند و کاملاً شما را پاک سازد. (33)
وَ اذْکُرْنَ مَا یُتْلَى فِی بُیُوتِکُنَّ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ وَ الْحِکْمَةِ إِنَّ اللَّهَ کَانَ لَطِیفاً خَبِیراً ﴿34 احزاب ﴾
آنچه را در خانه‌هاى شما از آیات خداوند و حکمت و دانش خوانده مى‌شود یاد کنید؛ خداوند لطیف و خبیر است! (34)
همان طور که مشاهده شد مخاطبِ آیۀ قبل و بعد و حتی در قسمت اوّل آیۀی تطهیر، همسران پیامبر هستند این مسأله باعث وجود اقوال مختلفی شده است دربارۀ اینکه آیا همسران پیامبر صل الله علیه و آله شمال آیه تطهیر میشوند یا نه سه نظریه وجود دارد که در اینجا قصد داریم به اختصار آنها را بیان و در صورت نیاز نقد کنیم:
نظریه اول:[2]
فقط پیامبر صل الله علیه و آله و همسران ایشان شامل «اهل البیت» میشوند:
دلیلِ نظریۀ اوّل: به خاطر روایاتی که در این زمینه وجود دارد، مراد از اهل البیت در آیه فقط پیامبر صل الله علیه و آله و همسران ایشان هستند:
مثلاً روایتی که واحدی در اسباب النّزول آورده است:
أخبرنا أبوالقاسم عبد الرحمن بن محمّد السّراج، قال: أخبرنا محمّد بن یعقوب بن موسی القرشی عن خصییف، عن سعید بن جبیر عن ابن عباس، قال أنزلت هذه الأیه فی نساء النبی {صل الله علیه و آله}: إنّما یرد الله لیذهبَ عنکم الرجس اهلَ البیت.[3]
پاسخ اول:
روایاتی که از طریق اهل سنت نقل شده است و میگوید که مراد از اهل بیت، فقط زنان پیامبر هستند قابل تمسّک نیستند چون اوّلاً سند آنها به دلیل وجود راویانی چون ابویحیی حمانی ، صالح بن موسی القرشی، خصیف بن عبد الرحمن اللجزری، حسین بن واقد و ... که به نظر خود اهل سنّت روایانی ضعیف یا جاعل میباشند، ضعیف میباشد. ثانیاً: این روایات با حجم وسیعی از روایات که در آنها اهل بیت پیامبر صل الله علیه و آله را 5تن آل عبا علیهم السلام میدانند، متعارض است.
ماهیت و شخصیت مخدوش طراحان و طرفداران اولیۀ ی این نظریه، گفتار آنها را از درجۀ اعتبار ساقط میکنند. شخصیت منفی این افراد (مثل:عکرمه، ضحاک بن مزاحم ، مقاتل بن سلیمان و ...) را میتوان در تاریخ یافت ( برگرفته از کتاب پژوهشی جدید دربارۀ آیۀ تطهیر از عبدالرحمن باقرزاده ص 153)
پاسخ دوم:
مشاهیر عامّه در کتب خود اعتراف دارند که مصادیق«اهل البیت» فقط و فقط همسران پیامبر صل الله علیه و آله نیستند: مثلاً ابوحیان اندلسی در تفسیرش میگوید:
و قول عکرمة، و مقاتل، و ابن السائب: أن أهل البیت فی هذه الآیة مختص بزوجاته علیه لیس بجید، إذ لو کان کما قالوا، لکان الترکیب: عنکن و یطهرکن، و إن کان هذا القول مرویا عن ابن عباس، فلعله لا یصح عنه. و
قال أبو سعید الخدری: هو خاص برسول اللّه و علی و فاطمة و الحسن و الحسین. و روی نحوه عن أنس و عائشة و أم سلمة ( البحر المحیط فی التفسیر ج8 ص 479)
و همچنین ابن جوزی در زاد المسیر (ج6 ص 198) و ابن کثیر در تفسیرش (تفسیر قرآن العظیم ج6 ص 365) و قربطی در تفسیر الجامع لأحکام القرآن ج 14 ص 183) و جالب تر از همه اینکه ابن تیمیه در منهاج السّنة (ج4 ص20) نیز به این مطلب اعتراف کرده است که این آیه مختص همسران پیامبر صل الله علیه و آله نیست بلکه 5 تن آل عبا {علیه السلام} نیز از جملۀ آنها هستند.
نظریه دوم:
پیامبر و خمسه ی طیبیه سلام الله علیهم اجمعین به همراه همسران پیامبر صل الله علیه و آله ،شاملِ «أهل البیت» میشوند:[4]
دلیل این نظریه:
- وحدت سیاق: وحدت سیاق باعث میشود که همسران پیامبر صل الله علیه و آله داخل در مصادیق اهل البیت شوند:
پاسخ اول: این جا نمیتوان از سیاق آیه استفاده کرد چون یکی از شروط استفاده از سیاق نازل شدن تمام جملات در یک زمان است که در این آیه وجود ندارد. یعنی قسمت آخر آیه، که مورد بحث ماست در زمان دیگری به وجود آمده است.
. اشکال به جواب: چرا در اینجای آیه قرار گرفته است و چرا آیه ی مستقل نشده است که این مشکلات پیش نیاید آیا خداوند نمیخواسته است که به این طریق فضیلت همسران پیامبر صل الله علیه و آله را برساند.
جواب اشکال :
اولاً: اگر بر فرض بپذیریم که جایگاه های آیات توقیتی است، حداکثرِ استفاده ای که میشود کرد آن است که اینجا آمدن این آیه حکمتی دارد. حال این حکمت میتواند امور مختلفی باشد مثلاً مخالفان اهل بیت علیهم السلام و حسودان چنین بپندارند که مفاد این آیه همسران پیامبر صل الله علیه و آله هستند و حسادتشان آنها را به فکر انجام کارهای خطر ناک نسبت به قرآن و اهل بیت علیهم السلام نیندازد و یا اینکه در کنار هم قرار دادن این دو فضل و برتری اهل بیت علیهم السلام نسبت به زنان پیامبر صل الله علیه و آله برسانند و یا اینکه به همسران پیامبر صل الله علیه و آله توجه دهند که به علّت نزدیک بودن به پیامبر و اهل بیت علیهم السلام وظیفه ای سنگین تر دارند و یا حکمت های دیگر.
در ثانی: ما در صورتی میتوانیم احتمال مستشکل را به حساب بیاوریم که قرینه ای قطعی بر خلاف آن نداشته باشیم در حالی که قرینه های قطغی مختلفی بر خلاف آن داریم مثلاً مفاد این آیه عصمت افرادی است که شامل این آیه میشوند در حالی که به اجماع شیعه و سنی همسران پیامبر صل الله علیه و آله معصوم نبوده اند. و یا این که روایات قطعی از شیعه و سنی به دست ما رسیده که مراد از اهل البیت در زمان نزول آیه فقط 5 تن آل عبا (صلوات الله علیهم) بوده اند.
1. پاسخ دوم: درجواب، میپرسیم که آیا پیامبر اعظم صل الله علیه و آله به این وحدت سیاق توجه داشته اند یا خیر؟ اگر بگویید توجه نداشتند، این بر خلاف عقل و منطق و مسلمّات دینی ماست که آن را هیچ کس قبول ندارد. حالا که توجه داشته اند چزا مکرراٍ با گفتار و کردا و به شیوه های مختلف بر خروج همسران تأکید نموده و فقط خمسه طیّبه را مصادیق این آیه تطهیر معرفی نمودند> آیا همین سیرۀ رفتاری و گفتاری ایشان برای ابطال باور شما کافی نیست؟
2. پاسخ سوم: وحدت سیاق موافق با نظریۀ ماست (نظریۀ سوم): این وحدت سیاق ( بر فرض نزول هم زمان آیات) میتواند دلیل بر اختصاص آیه به خمسۀ طیبه باشد، زیرا خطاب دستورهای خداوند به همسران پیامبر، ناگهان با التفات، به پیامبر اعظم صل الله علیه و آله برمیگردد به این منظور که این اوامر و نواهی به جهت حفظ قداست خاندان نبوت بوده است و همسران را متوجه مسئولیّت سنگین حضور در کنار پیامبر و اهل بیت ایشان علیهم السلام نموده و اخطار میدهد که شما در کنار خانواده ی این چنین به سر میبرید و مناسب شأن شما نیست که چنین کارهایی بکنید.
اشکال و جواب:
میگویند: اگر موضوع آیه تطهیر خمسۀ طیّبه باشند، انتقال آیه از موضوع همسران به آن بزرگواران و برگشت مجدّد به سخن دربارۀ همسران مخالف بلاغت قرآن کریم است. در پاسخ باید گفت اگر این التفات و یا جملۀ معترضه خلاف بلاغت باشد، وجود این اشکال، بنا به قول شما، به شما هم وارد خواهد بود چون که شما معتقدید این آیه دربارۀ رسول خدا صل الله علیه و آله و همسران آن حضرت و نیز اهل کساء است. پس انتقال از موضوع همسران به غیر (پیامبر و خانواده) و بازگشت به موضوع همسران نیز باید خلاف بلاغت و فصاحت قرآن کریم باشد. در ضمن از این جملات معترضه در قرآن کریم باز هم داریم مثلاً آیات 238 و 239 سورهی بقره دربارۀ نماز میباشند با آن که هم آیات قبل و هم آیات بعد از آن، دربارۀ احکام طلاق و عدّه آن میباشد. و همچنین آیۀ 28 , 29 سورۀ یوسف عزیز مصر باهمسرش صحبت میکند و در بین آن به یوسف علی نبینا و آله و علیه السلام خطاب میکند: فَلَمَّا رَأَى قَمِیصَهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ قَالَ إِنَّهُ مِنْ کَیْدِکُنَّ إِنَّ کَیْدَکُنَّ عَظِیمٌ ﴿28﴾ یُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هٰذَا وَ اسْتَغْفِرِی لِذَنْبِکِ إِنَّکِ کُنْتِ مِنَ الْخَاطِئِینَ ﴿29 یوسف﴾
- دلیلِ دوم برای نظریۀ دوم: روایاتی در این زمینه وجود دارد که پیامبر صل الله علیه و آله به صراحت یکی از همسران خویش را در مصادیق «أهل البیت» وارد کرده اند:
به عنوان مثال در روایتی که احمد بن حنبل از امّ سلمه نقل کرده آمده است:
قالت: بینما رسول الله فی بیتی إذ قات الخادم: إنّ علیّاً و فاطمة باسدّة. قال فومی فتنحّی لی عن أهل بیتیو قالت» فتنحّیت فی ناحیة البیت قریباً فدخل علّ و فاطمة و معهم الحسن و الحسین صبیّان صغیران. فأخذ الصبیّین فقبّلهما و وضعهما فی حجره و اعتنق علیّاً و فاطمة ثم أغدف علیهما ببردة له و قال: اللهمّ إلیک و لا إلی انّاد أنا و أهل بیتیو قالت: قلتُ: یا رسولَ الله و أنا؟ فقال: و أنتِ.[5]
ترجمه: امّ سلمه گفت در حالی که رسول خدا صل الله علیه و آله در خانۀ من بود، خادم آمد و گفت: علی و فاطمه در آستانۀ در هستند. پیامبر اکرم صل الله علیه و آله فرمودند:برای اهل بیت من از جای خود برخیز. من ایستادم و جای خود را ترک کرده، به گوشه ای نزدیک آنها رفتم. سپس علی و فاطمه داخل شدند و همراه آنها حسن و حسین در حالی که طفلی صغیر بودند.پس پیامبر حسنین را در آغوش گرفت و بوسید و در دامان خود نشاند. علی و فاطمه راهم به آغوش کشاند. پس پتویی بر آنها افکند و فرمود:«خدایا، من و اهل بیتم به سوی تو باشیم،نه به سوی آتش.» ام سلمه گفت: گفتم ای رسول خدا و من؟ پیامبر اکرم فرمودند: و تو.
پاسخ دلیل دوم: روایاتی که از طریق اهل سنت نقل شده است و در آن همسران پیامبر صل الله علیه و آله را جزء اهل بیت میداند به یکی از این دو طریق کنار گذاشته میشوند:
1. سند ضعیفی دارند: مثلاً در سلسله سند همین حدیثی که بیان شد، ابوالمعدل عطیه طفاوی وجود دارد که مورد جرح علمای رجال قرار گرفته، از جمله اینکه جناب ازدی او را ضعیف دانسته است[6]
2. با روایات زیاد و صحیح السندی که همسران را جزء اهل بیت نمیدانند تعارض پیدا میکنند.
3. ممکن است که منظور پیامبر صل الله علیه و آله این باشد که برای تو هم این دعا را میکنم و نه این که تو جزء اهل بیت (به معنای اصطلاحی) آن هستی. در ضمن اگر ورود امّ سلمه در این معنای اصطلاحی مسلّم بود دیگر نیاز نبود که ایشان در این باره سوال کنند. ( همان طور که ورود ایشان در معنای عام (اهل و عیال) مسلّم است و هیچ زنی از شوهر خود این سؤال را نمیپرسد)
نظریه سوم:
مراد از اهل البیت ، خمسه ی طیّبه و امامان معصوم بعد از ایشان علیهم السلام هستند:
- دلیل اوّل:
مراد از دور ساختن پلیدی یکی از این دو نوع میتوان باشد:
1. دور ساختن پلیدی است (یعنی افرادی که شامل این آیه میشوند نباید به هیچ پلیدی ای مبتلا شوند ) 2. یا برداشتن آن (یعنی خداوند پلیدی را از افرادی که شامل این آیه میشوند پاک میکنند)؟
اگر دورساختن باشد، تمام زنان پیامبر صل الله علیه و آله از حکم آیه خارج هستند زیرا اگر همه نباشند، دست کم بیشتر آنها قبل از اسلام در پلیدی (شرک) بوده اند. و اگر فرض دوم باشد چاره ای نداریم جز اینکه بگوییم: پیامبر صل الله علیه و آله از حکم این آیه خارج است؛ زیرا به اتفاق قاطبۀ امّت اسلامی، هیچ گونه گلیدی چه پیش از بعثت و چه پس از آن در حضرت نبوده است تا بخواهد آن پلیدی رفع شود. در حالیکه رسول خدا صل الله علیه و آیه به اتفاق همۀ مسلمانان و به طور قطع در حکم آن داخل هستند.
=>
بنابر این نمیتوان گفت که رسول خدا صل الله علیه و آله از حکم آن بیرون است . پس فرض اوّل ثابت و فرض دوّم منتفی گشت و به طور قطع، زنان پیامبر صل الله علیه و آله از حکم آیه بیرون شدند.[7]
حالا که همسران پیامبر صل الله علیه و آله داخل آیه نیستند، با توجه به روایات، م÷صادیق این آیه همان اهل البیت به معنای اصطلاحی میباشند.
دلیل دوم:
آیاتی که درمورد زنان پیامبر صل الله علیه و آله است در آن لفظ بیت آمده، به صورت جمع (بیوت) بوده >> بیوتکن و این یعنی که «البیت» در «اهلَ البیت» اشاره به بیت معیّنی از آن خانه ها بوده است.این بیت طبق روایات بیت أم سلمه بوده است. پس منظور از این آیه کسانی هستند که در هنگام نزول آیه در آن بیت بوده اند و علّت اینکه أمّ سلمه از پیامبر صل الله علیه و آله پرسیده که آیا من هم از «أهل البیت» هستم یا نه هم همین بوده که آن خانه محل زندگی ایشان بوده است. البته کلمۀ «اهل البیت» با تکرار پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و در طول زمان به صورت اصطلاح درآمده است.[8]
دلیل سوم: (مهم ترین دلیل)
روایات وارده در ذیل این آیه ثابت میکند که منظور از اهل البیت خمسۀ طیّبه علیهم السلام هستند این روایات علاوه بر منابع شیعی در منابع اهل سنّت نیز آمده است:
به عنوان مثال طبری در تفسیرش میگوید:
حدثنا بشر، قال: ثنا یزید، قال: ثنا سعید، عن قتادة، قوله: إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً فهم أهل بیت طهرهم الله من السوء، و خصهم برحمة منه.
حدثنی یونس، قال: أخبرنا ابن وهب، قال: قال ابن زید، فی قوله: إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً قال: الرجس هاهنا: الشیطان، و سوى ذلک من الرجس: الشرک. اختلف أهل التأویل فی الذین عنوا بقوله أَهْلَ الْبَیْتِ فقال بعضهم: عنی به رسول الله صلى الله علیه و سلم و علی و فاطمة و الحسن و الحسین رضوان الله علیهم. ذکر من قال ذلک:
حدثنی محمد بن المثنى، قال: ثنا بکر بن یحیى بن زبان العنزی، قال: ثنا مندل، عن الأعمش، عن عطیة، عن أبی سعید الخدری، قال: قال رسول الله صلى الله علیه و سلم:" نزلت هذه الآیة فی خمسة: فی، و فی علی، و حسن، و حسین رضی الله عنه، و فاطمة رضی الله عنها" إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً.
حدثنا ابن وکیع، قال: ثنا محمد بن بشر، عن زکریا، عن مصعب بن شیبة، عن صفیة بنت شیبة قالت: قالت عائشة: خرج النبی صلى الله علیه و سلم ذات غداة، و علیه مرط مرجل من شعر أسود، فجاء الحسن، فأدخله معه، ثم جاء على فأدخله معه ثم قال: إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً.
حدثنا ابن وکیع، قال: ثنا محمد بن بکر، عن حماد بن سلمة، عن علی بن زید، عن أنس أن النبی صلى الله علیه و سلم کان یمر ببیت فاطمة ستة أشهر، کلما خرج إلى الصلاة فیقول:" الصلاة أهل البیت" إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً.
حدثنی موسى بن عبد الرحمن المسروقی، قال: ثنا یحیى بن إبراهیم بن سوید النخعی، عن هلال، یعنی ابن مقلاص، عن زبید، عن شهر بن حوشب، عن أم سلمة، قالت: کان النبی صلى الله علیه و سلم عندی، و علی و فاطمة و الحسن و الحسین، فجعلت لهم خزیرة، فأکلوا و ناموا، و غطى علیهم عباءة أو قطیفة، ثم قال:" اللهم هؤلاء أهل بیتی، أذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا".
حدثنا ابن وکیع، قال: ثنا أبو نعیم، قال: ثنا یونس بن أبی إسحاق، قال: أخبرنی أبو داود، عن أبی الحمراء، قال: رابطت المدینة سبعة أشهر على عهد النبی صلى الله علیه و سلم، قال: رأیت النبی صلى الله علیه و سلم إذا طلع الفجر، جاء إلى باب علی و فاطمة فقال:" الصلاة الصلاة" إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً.
حدثنی عبد الأعلى بن واصل، قال: ثنا الفضل بن دکین، قال: ثنا یونس بن أبی إسحاق، بإسناده عن النبی صلى الله علیه و سلم، مثله. حدثنی عبد الأعلى بن واصل، قال: ثنا الفضل بن دکین، قال: ثنا عبد السلام بن حرب، عن کلثوم المحاربی، عن أبی عمار، قال: إنی لجالس عند واثلة بن الأسقع إذ ذکروا علیا رضی الله عنه، فشتموه؛ فلما قاموا، قال: اجلس حتى أخبرک عن هذا الذی شتموا، إنی عند رسول الله صلى الله علیه و سلم، إذ جاءه علی و فاطمة و حسن و حسین، فألقى علیهم کساء له، ثم قال:" اللهم هؤلاء أهل بیتی، اللهم أذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا". قلت: یا رسول الله و أنا؟ قال:" و أنت"؛ قال: فو الله إنها لأوثق عملی عندی.
... حدثنی أبو کریب، قال: ثنا وکیع، عن عبد الحمید بن بهرام، عن شهر بن حوشب، عن فضیل بن مرزوق، عن عطیة، عن أبی سعید الخدری، عن أم سلمة، قالت: لما نزلت هذه الآیة: إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً دعا رسول الله صلى الله علیه و سلم علیا و فاطمة و حسنا و حسینا، فجلل علیهم کساء خیبریا، فقال:" اللهم هؤلاء أهل بیتی، اللهم أذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا" قالت أم سلمة: أ لست منهم؟ قال: أنت إلى خیر. حدثنا أبو کریب، قال: ثنا مصعب بن المقدام، قال: ثنا سعید بن زربی، عن محمد بن سیرین، عن أبی هریرة، عن أم سلمة، قالت: جاءت فاطمة إلى رسول الله صلى الله علیه و سلم ببرمة لها قد صنعت فیها عصیدة تحلها على طبق، فوضعته بین یدیه، فقال:" و أین ابن عمک و ابناک؟" فقالت: فی البیت، فقال:" ادعیهم"، فجاءت إلى علی، فقالت: أجب النبی صلى الله علیه و سلم أنت و ابناک. قالت أم سلمة: فلما رآهم مقبلین مد یده إلى کساء کان على المنامة فمده و بسطه و أجلسهم علیه، ثم أخذ بأطراف الکساء الأربعة بشماله، فضمه فوق رءوسهم و أومأ بیده الیمنى إلى ربه، فقال:" هؤلاء أهل البیت، فأذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا".
حدثنا أبو کریب، قال: ثنا حسن بن عطیة، قال: ثنا فضیل بن مرزوق، عن عطیة، عن أبی سعید عن أم سلمة زوج النبی صلى الله علیه و سلم أن هذه الآیة نزلت فی بیتها إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً قالت: و أنا جالسة على باب البیت، فقلت: أنا یا رسول الله أ لست من أهل البیت؟ قال:" إنک إلى خیر، أنت من أزواج النبی صلى الله علیه و سلم" قالت: و فی البیت رسول الله صلى الله علیه و سلم و علی و فاطمة و الحسن و الحسین رضی الله عنهم.
حدثنا أبو کریب، قال: ثنا خالد بن مخلد، قال: ثنا موسى بن یعقوب، قال: ثنی هاشم بن هاشم بن عتبة بن أبی و قاص، عن عبد الله بن وهب بن زمعة، قال: أخبرنی أم سلمة أن رسول الله صلى الله علیه و سلم جمع علیا و الحسنین، ثم أدخلهم تحت ثوبه، ثم جأر إلى الله، ثم قال:" هؤلاء أهل بیتی"، فقالت أم سلمة: یا رسول الله أدخلنی معهم، قال:" إنک من أهلی".
حدثنی أحمد بن محمد الطوسی، قال: ثنا عبد الرحمن بن صالح، قال: ثنا محمد بن سلیمان الأصبهانی، عن یحیى بن عبید المکی، عن عطاء، عن عمر بن أبی سلمة، قال: نزلت هذه الآیة على النبی صلى الله علیه و سلم و هو فی بیت أم سلمة إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً فدعا حسنا و حسینا و فاطمة، فأجلسهم بین یدیه، و دعا علیا فأجلسه خلفه، فتجلل هو و هم بالکساء ثم قال: و هؤلاء أهل بیتی، فأذهب عنکم الرجس و طهرهم تطهیرا" قالت أم سلمة: أنا معهم مکانک و أنت على خیر.
حدثنی محمد بن عمارة، قال: ثنا إسماعیل بن أبان، قال: ثنا الصباح بن یحیى المری، عن السدی، عن أبی الدیلم، قال: قال علی بن الحسین لرجل من أهل الشام: أما قرأت فی الأحزاب: إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً قال: و لأنتم هم؟ قال: نعم.
حدثنا ابن المثنى، قال: ثنا أبو بکر الحنفی، قال: ثنا بکیر بن مسمار، قال: سمعت عامر بن سعد، قال: قال سعد: قال رسول الله صلى الله علیه و سلم حین نزل علیه الوحی، فأخذ علیا و ابنیه و فاطمة، و أدخلهم تحت ثوبه، ثم قال:" و رب هؤلاء أهلی و أهل بیتی".
حدثنا ابن حمید، قال: ثنا عبد الله بن عبد القدوس، عن الأعمش، عن حکیم بن سعد، قال: ذکرنا علی بن أبی طالب رضی الله عنه عند أم سلمة قالت: فیه نزلت: إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً قالت أم سلمة: جاء النبی صلى الله علیه و سلم إلى بیتی، فقال:" لا تأذنی لأحد"، فجاءت فاطمة، فلم أستطع أن أحجبها عن أبیها، ثم جاء الحسن، فلم أستطع أن أمنعه أن یدخل على جده و أمه، و جاء الحسین، فلم أستطع أن أحجبه، فاجتمعوا حول النبی صلى الله علیه و سلم على بساط، فجللهم نبی الله بکساء کان علیه، ثم قال:" و هؤلاء أهل بیتی، فأذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا، فنزلت هذه الآیة حین اجتمعوا على البساط؛ قالت: فقلت: یا رسول الله: و أنا، قالت: فو الله ما أنعم و قال:" إنک إلى خیر".[9]
منابع دیگر از اهل سنّت:[10]
تفسیر کتاب الله العزیز/الهواری (قرن3 هـ) ؛ المصنف،ج7ص572 ؛ مسند الامام احمد بن حنبل،ج6 ص292؛ کتاب الاوائل ص 287؛ سنن الترمذی ج 5 ص30 ح3258، ص 328 ح 3875، نسائی، السنن الکبری، ج5 ص 108 ح 8399 ؛ تفسیر الطبری، جامع البیان ج10 ص 296؛ مشکل الآثار ج1 ص 332؛ ابن ابی حاتم رازی، تفسیر القرآن العظیم ج 9 ص 3132؛ المعجم الکبیر ج3 ص 52 ح2662، ص 54 ح2666، ص 56 ح 2673، ج9 ص 26،ج23 ص249،286،333،357؛ المعجم الأوسط ج3 ص380؛ المعجم الصّغیر ج1 ص 135؛ المستدرک علی الصحیحین ج3 ص146؛ الکشف و البیان (تفسیر الثعلبی) ج8 ص 4342؛ السنن الکبری، بیهقی ج2 ص150؛ الاستیعاب ،ج3 ص1100؛ اسباب نزول القرآن ،ص368،369 ح 696 و 697 تاریخ مدینة دمشق ج13 ص 205 و 206 ج14 ص 137و138 و 143و 144و 145و 146و 147، ج42 ص 112؛ اسد الغابة ج 5 ص 521 و 589؛ فرائد السمطین، ج1 ص 312-318 ؛التسهیل ج2 ص 137؛ سیر اعلام انبلاء ج10 ص 347؛ تاریخ الاسلام ،ج3 ص46؛ نظم درر السمطین ص 238؛ الوافی بالوفیات ج21 ص 179؛ ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج3 ص 493و 494؛ مجمع الزوائد، ج 9 ص 67؛ الإصابة ج8 ص 265، الدّرر المنثور، ج6 ص 604.
تذکّر: البته بعضی از این کتب ممکن است روایاتی را که همسران پیامبر صل الله علیه و آله را جزء مصادیق «اهل البیت» میدانند نیز، نقل کرده باشند ولی چنان چه در نظریۀ دوّم گذشت به این روایات نمیتوان استناد کرد.
به علاوه ی دلایل فوق شواهدی برای خروج همسران پیامبر صل الله علیه و آله از مفاد آیۀ شریفه وجود دارد:
1. تأیید علمای اهل سنّت:
بسیاری از علمای اهل سنّت نیز قبول دارد که این آیه مختص پنج تن آل عباست و شامل اشخاص دیگر نمیشود:[11]
. ابوجعفر طحاوی
أ. ابوبکر نقاش
ب. ابوبکر شافعی
ج. آجری بغدادی
د. حاکم نیشابوری
ه. ابن عساکر دمقی شافعی
و. رفاعی
ز. شهاب الدین سهروردی
ح. حافظ گنجی
ط. محی ادلین ابوزکریا یحیی نوری (631-676ق)
ی. نظام الدین نیشابوری
ک. شمس الدین ذهبی
ل. ابولامحاسن حنفی
م. تقی الدین مقریزی مصری
ن. ابن صباغ مالکی
س. عبد الرحمن بن محمد ثعالبی
ع. سمهودی
ف. ابن حجر هیثمی
ص. ملاعلی قاری
ق. محمد عبدالرؤف المناوی
ر. شیخ سندی، صاحب داراست اللبیب
ش. علامه سیدی محمد جسوس
ت. مجمد بن أحمد بنیس
ث. علامه شیخ حسن بن علی سقاف شافعی
خ. علامه شوکانی
ذ. سید محمد آلوسی
ض. شیخ سلیمان قندوزی حنفی
ظ. حمزاوی
غ. شیخ شبلنجی
أ‌أ. محمد بیومی مهران
ب‌ب. أبوبکر حضرمی
ج‌ج. یوسف بن اسماهیل نبهانی
د‌د. عباس محمود عقاد
ه‌ه. احمد بن محمد شامی شافعی
و‌و. توفیق أبوعلم
ز‌ز. حسن بن فرحان مالکی
ح‌ح. ادریس الحسینی مغربی
2. تغییر ضمایر آیه از جمع مؤنّث به جمع مذکّر
3. ادعای عصمت اهل البیت و عدم ادعای عصمت همسران رسول الله صل الله علیه و آله.
یک دلیل از علامه امینی در مناظره با عالم سنّی:
علامه امینی با یکی از دانشمندان اهل سنت اجتماع کرده بود. آن عالم سنی دربارۀ آیۀ تطهیر از وی پرسید که دربارۀ چه کسانی نازل شده است؟ آیا دربارۀ زنان پیامبر صل الله علیه و آله فرود آمده و یا درباره ی کسانی دیگر؟ علامه امینی پاسخ وی را با پرسشی داد که مفاد آن چنین است: آیا به نظر شما اگر آیه ی تطهیر دربارۀ زنان پیامبر صل الله علیه و آله فرود آمده آنان را اندک نصیبی از آن بود، ام المؤمنین عایشه این امر را رها میکرد و آن را بر پیشانی شترش(عسکر) که در جنگ جمل بر آن سوار شد ومردمان را برای جنگ بر ضدّ علی علیه السلام تشوین میکرد؛ نمینوشت؟! آن دانشمند پاسخ مثبت داد.[12]
منابع و مآخذ:
- قرآن کریم
- اهل بیت در آیه تطهیر علّامه سید جعفر مرتضی عاملی
- کتاب پژوهشی جدید درباره آیه تطهیر نوشته عبد الرحمن باقرزاده - بوستان کتاب
- شمیم قدسی،دکتر سید محمد رضا حجازی
- پرسمان عصمت، علی اکبر بابایی
- جامع البیان فى تفسیر القرآن
- آیة التطهیر رؤیة مبتکرة آیة الله العظمی فاضل لنکرانی
- مسند احمد بن حنبل
الحمد للّه ربّ العالمین
اللّهم صلّ علی محمّد و آل محمّد
26/04/1338
[1] برگرفته از کتاب پژوهشی جدید دربارۀ آیه تطهیر تألیف عبدالرحمن باقرزاده
[2] برگرفته از کتاب پژوهشی جدید دربارۀ آیۀ تطهیر از عبدالرحمن باقرزاده ص 146 تا ص151
[3] ص369 ح698 وثعلبی الکشف البیان ج8 ص 35.
[4] برگرفته از کتاب پژوهشی جدید درباره آیه تطهیر نوشته عبد الرحمن باقرزاده - بوستان کتاب
[5] مسند احمد بن حنبل، ج6ص296 و تفسیر ابن کثیر،ج6ص 367
[6] ابوالمحاسن شمنس الدین حسینی شافعی، من له روایة فی مسند احمد،ص 295 شماره 603 و ذهبی، میزان الإعتدال ج3 ص 80 شمارۀ 5674.
[7]از کتاب اهل بیت در آیه تطهیر علامه سید جعفر مرتضی عاملی به نقل از جوامع الجامع ص 372
[8] بر گرفته از کتاب آیة التطهیر رؤیة مبتکرة آیة الله العظمی فاضل لنکرانی
[9]جامع البیان فى تفسیر القرآن، ج22، ص: 6 و 7
[10] شمیم قدسی،دکتر سید محمد رضا حجازی ج3 ص 170 و پرسمان عصمت، علی اکبر بابایی ص20
[11] برگرفته از کتاب پژوهشی جدید درباره آیه تطهیر نوشته عبد الرحمن باقرزاده - بوستان کتاب
[12] از کتاب اهل بیت در آیه تطهیر علامه سید جعفر مرتضی عاملی
